Pamphylia Bölgesi ve Çevresi Eski Yol Sistemi

GİRAY ERCENK

 

 

 

II. SİDE - ERYMNA (ORMANA) HATTI; KESİK BELİ YOLU

 

 

Bir liman kenti olarak Side, Antik Çağ boyunca bölgenin en önemli kentlerinden biri olma özelliğini hep korumuştur. Bu nedenle de güney-kuzey bağlantılı yolların en önemli giriş çıkış yeri olmuştur.

 

 Side'yi İç Anadolu'ya bağlayan bu yol, Manavgat Irmağı'na batıdan kavuşan Naras Suyu üzerindeki "Naras Köprüsü"nü aşarak, Şıhlar Köyü'nün hemen üstündeki antik Seleuceia(P) kentine ulaşıyordu. Buradan Etenna'ya (Sırt Köy) uzanan yol, "At İzi" mevkiinde Aspendos Erymna hattı ile birleşiyordu. Bu kavşak noktası yaklaşık 7 metre yüksekliğinde bir kaya kütlesi dik ve yatay şekilde açılarak geçilmiştir. Yolun burada blok kaya zemininden oluşmasının nedeni budur. Yük hayvanlarıyla yapılan ulaşımı zorlaştıran bu kaya zemini daha rahat aşabilmek amacıyla hayvanların basması için birbirini takip eden küçük çukurlar açılmıştır. Bu oluşumu ile yöre insanı bu sarp geçide "At İzi" adını vermiştir. At İzi'nden sonra "Çaltılı"dan geçilerek 1500 metre yükseltideki "Ali Kesiği"ne ulaşılır. Yine bir kaya kütlesinin açılmasıyla geçit verilen yolun bu kesiminde yaya ve yük hayvanı için adeta bir yol ağı oluşturulmuş ve uzunca bir bölümü tamamen taş döşeli olarak inşa edilmiştir.

 

 

Ali Kesiği'nden sonra Akdağ'ın doğru uzantısındaki bir tepenin doğu yamacı izlenerek "Eynif Ovanı"na inilir. Bu iniş sırasında Ali Kesiği'nden yaklaşık 1 km uzaklıkta yolun sol tarafında bulunan bir kayaya oyulmuş durumda büyük olasılıkla stel ya da mil taşı olarak açıklanabilecek bir "yol işaret noktasının" önünden geçilir. Bugünkü durumuyla üst tarafı kopmuş bir sütun görüntüsündeki bu taşa yöre insanınca "Kız Taşı" denilmekte, bu isimleme belli ki göçer kız ve kadınlarının doğum ya da evlilik gibi sorunlarında çözüm olur umuduyla gelip geçişlerinde bez-, çaput bağlıyor olmalarından kaynaklanmaktadır. Nitekim çalışmalarımız sırasında kim bilir hangi göçer kadının henüz bağladığı bir bez parçası ile karşılaştık; ve yola binlerce yıl önce şu ya da bu şekilde emeği geçmiş ve belli ki hep anılsın istemiş bir Anadolulunun bu bez bağlama geleneği ile dileğinin bir başka boyutta yerine geldiğini düşündük.

 

 

Kesik Beli Yolu, Kız Taşı ve "Bahadın Oluğu" denilen çeşmeyi geçtikten sonra Eynif Ovası'nın güney-doğu ucundaki "Toi Han'a ulaşmaktadır. "Hakkında ayrıntılı hiç bir yayın bulunmayan"(7) ve ancak bir bölümü ile ayakta olan Toi Han, Beydiğin köyü yakınlarındaki "Kargı Han"dan sonra kuzeydeki ilk handır. Toi Han'dan sonra yol, sınırlı olarak iz verir ve Başlar, Ormana, İbradı hattının batısından Gembos Ovası üzerinden Beyşehir Gölü'nün güney ucuna ulaşır.

 

 

Batıdan, Aspendos'tan gelen ve Eurymedon (Köprüçay) Irmağı'nı Aspendos Köprüsü ile doğuya geçen hattan yukarda giriş bölümünde bahsetmiştik. Bu yol Taşağıl, Çardak köylerini geçerek Beydiğin Köyü'nün yaklaşık 3 km kuzeyindeki "Kargı Hanı"na ulaşmakta, buradan Murt Beli'ni geçerek yukarda belirtilen At İzi mevkiinde Kesik Beli Yolu ile birleşmekteydi.

 

GİRAY ERCENK

 







SIRT KÖYÜNDE BULUNAN ETENNA KAYA MEZARLARI KONULU BİLİMSEL BİR MAKALE                 

                                                             ÖNSÖZ

Arkeoloji eğitiminin son aşaması olan tez çalışmasında, hocam Doç. Dr. N. Çevik'in önerisiyle Manavgat ilçesi, Sırt köyünde bulunan Etenna kaya mezarlarını çalışma konusu olarak seçtim. Anadolu insanının yaratmış olduğu uygarlıkların ürünleri ne yazık ki; gün geçtikçe doğal yollarla ya da insanlarımız tarafından yok edilmektedir. Etenne kenti ve kaya mezarları da bu yok olma sürecinden kendine düşen payı almıştır ve bilinçsiz insanlar ile yok olma sürecinin devam edecek olması üzücüdür. Bu bağlamda çalışma konumu oluşturan kaya mezarlarında yok olma sürecinden kurtulanların, fotoğraf, çizimleri ve literatür çalışması ile katalogu hazırlandı. Bölgenin tarihsel coğrafyası araştırıldı, bulunan örnekler ışığında yorumlamalar yapıldı.

Tez çalışmamın tamamlanmasında, yardımcı olan tüm sınıf arkadaşlarıma, özellikle bilgisayar çalışmalarında bana katlanmak zorunda kalan Kasım Delikanlı' ya teşekkürlerimi sunarım. Konu seçiminde yardımcı olan, fikirleri ile çalışmama destek olan, yönlendiren Doç. Dr. N. Çevik'e, arkeoloji eğitiminde bu günlere ulaşmamı sağlayan başta Prof. Dr. F. Işık'a ve diğer hocalarıma, her zaman desteklerini arkamda hissettiğim aileme teşekkürü borç bilirim.

 

 

I. GİRİŞ

Bölgedeki ve kent üzerine araştırmalar 19 yy ile başlar ve yoğunlaşır. G. Hirschfeld 1874 yılında Erymna ve Kotennayı belirlemiş Etenna kentinde Monsberichte der Akad Berlin 1875, 132'de bilim dünyasına tanıtmıştır. Kent ve bölgede araştırma yapan bilim adamları arasında Radet, Ramsay[1] gibi isimler de yer alır Lanckoronski, Etenna kalıntılarında yaptığı araştırmalarda zengin kaya mezar rekropolünden söz eder.[2] Aulock Etenna' nın Selge'den sonra sikke basan Pisidya kenti olduğunu söyler.[3] Ruge, Etenna'yı Pomphylia kenti olarak gösterir.Etenna kentinin lokalizasyonu yakın zamana kadar sorunluydu. Sırt köyüne lokalizasyonu 1984'te yayınlanan yazıtla belirlenmiştir.[4] Yeni bulunan bir yazıt ışığında kentin lokalizasyonu kesinlik kazanmıştır.[5] G. Bean, 1968'de Etenna kentinde yaptığı araştırmalar hakkında bilgi verir.[6]

Kayayı gömüt olarak kullanma geleneği yalnız Anadolu'ya özgü olmasa da, Anadolu'da oldukça yaygın ve çeşitlilik gösteren bir gelenektir. Kaya mezarları cepheleri açısından düşünüldüğünde uygulandıkları her bölge ve zaman dilimi içinde farklar göstermiş, mezar odaları ise kısmi değişiklik dışında aynı özellikleri gösterir.[7] Mezar sahiplerinin statü ve karakterleri yanında, insanların ekonomik gücü, toplumsal düşünce mezarlara yansımıştır.

Anadolu'da kültür birliğini sağlayan önemli öge dinsel düşüncenin, özde aynı, fakat değişik adlarla yorumlanmasıdır. Tanrısal inanışı ve gücü kayada soyutlaştırarak algılar. Tanrısal gücü temsil eden kayalar hem politik, hem dinsel amaçlarla işlenmiştir. Tarihin erken dönemlerinden itibaren kaya oyuk ve yarıklarının ölü gömmede kullanıldığını biliyoruz.[8]Kayaya oyulan tapınak işlemli gömüt düşüncesi, ilk olarak Hitit uygarlığı Gavurkale'de biçimlenir. Bu gelenek Urartu uygarlığında özellikle çok odalı kaya mezarlarında, külte ait dönemlerle birlikte yer alır.[9] Urartudan öğrendiği kaya işçiliği ve kült dönemiyle Frig uygarlığı Hamamkaya, Yılantaş, Aslantaş kaya mezarları ile örneklerini verir.[10] Frif kaya mezar cepheleri de, Urartu örnekleri gibi yalındır ve Frig kaya anıtlarında olduğu gibi kaynak Urartu'dur.[11] Kaya mezar geleneği Urartu ve Frigya dışında, özgün örnekleriyle Likya bölgesinde, Kari'a[12], Paphlagonia, Kilikia, Pisidia'da görülür. Likya bölgesi kaya mezar cephelerinde görülen farklılık yerel mimarinin yansımasıdır.[13]

Bu bağlamda lisans tezimin konusunu oluşturan kaya mezarlarında öncelikle bir katalog oluşturuldu. Nekropol alanındaki mezarlar arasında farklılık ve benzerlikleri yanında üç bölgenin kesişme noktasındaki kent nekrapolünün bölgeler arasında bir etkileşim olup olmadığını, tarihsel süreç içinde yapım dönemleri hakkında verileri, kısıtlı bilgim dahilinde yazılmaya çalışılmıştır.

II. BÖLGE TARİHİ ve ETENNA KENTİ

Pisidya bölgesinin sınırlarını tespit etmek güç olsa da, genel hatları ile Göller Bölgesini içine alarak, doğuda Konya ovası üzerinden, Karadağ eteklerine, batıda Antalya'nın kuzeyindeki Güllük dağından, kuzeybatı yönünde Salda Gölü'ne ve güneyde Pomphylia ovasına kadar uzanan, kuzeyde Sultan dağlarının oluşturduğu sınırla kuşatılan bölgedir.[14]

Manavgat (Melas) çayının kollarının kaynaklandığı dağlar ikinci ve üçüncü (Eosen-Neojen) zamanda oluşmuştur.[15] Pisidya Bölgesi Üst Paleolitik devirden itibaren, Neditik, Kalkolitik, Tunç çağlarda kesintisiz yerleşmeye sahiptir.[16] Ancak Etenna ve bölgesindeki Psidya kentlerinin tarihsel sürecinin ne kadar erkene gittiğini, ilerde yapılacak geniş çaplı araştırma ve kazılar sonucunda öğreneceğiz.

Kentin tarihi hakkında ayrıntılı bilgiler antik kaynaklarda bulamıyoruz. Kentin tarihsel sürecini de Pisidya bölgesinin tarihsel akışı içinde değerlendirmek gerekir. İkinci bin Hitit metinlerinde adı geçen "Pitaşşa'inun Pisidya olma olasılığı yüksektir. Bu bağlamda Etenna kent adını "Watanna"dan aldığı düşünülür.[17] Pisidya hakkında ilk bilgileri Xemphoni'den almaktayız. Bölge şehirleri hakkında ilk bilgileri Büyük İstender'in bölgeye gelmesi ile alınıyor.[18] M.Ö. 323-301 Alketas olayının dışında kaynakların yetersizliği nedeniyle bilgi bulamıyoruz. Selge ve Etenna'da sikke basımı ise M.Ö. 1yy dan öncedir.[19]

Etenna hakkında bir bilgiyi de Polybiusun aktarımında buluyoruz. M.Ö. 218 Selge Pednelissosu kuşatır, Gersyres Perge'de Selgenin düşmanları ile temasa geçer ve yardımlarını ister; Etennalılar Psidya arasında Side'nin üst tarafında otururlar ve Aspendos'lularla beraber onbin hoplit ile yardım etiler.[20] 193'de Livius'tan Side'nin hinterlandındaki Psidyalıların krala karşı isyan ettiğini öğreniyoruz;[21] Strabonda Side veAspendos'un kuzeyinde Pisidyalıların oturduğunu söyler.[22]

İ.Ö. 133 yılında Bergama krallığının vasiyeti ile Roma'ya geçen Pisidya'nın hangi eyalete bağlı olduğu bilinmiyor. İmparator Agustus tarafından Galatia eyaletine bağlanmıştır. Roma egemenliği süreci başlar. İmp. Diokletan döneminde Psidya eyalet haline getirildi. Bizans çağında da bazı kentlerin bölgede yaşamını sürdürdüğü kilise kayıtlarından izleniyor.

Pomphylia, Kilikia, Pisidia blgelerinin kesişme noktasında yer alan kent; güneybatıda Aspendos ve Selenkia, kuzeybatıda Selge, kuzeyde Erymna ve kotenna, güneyde Side kentleri ile çevrilidir (Lev.I, Res.1). Homanodların yerleşme merkezlerini arayan Brayhton, bu halkın komşuları olarak güneybatıda Selge, Etenna ve Kotenna olduğunu belirtir.[23]

Etenna kenti erken buluntuları G. Beon'in aktardığı klasik dönem seramiklerdir.[24] Hellenistik dönemle başlayan sikke basımı kent halkında ayrıntılı bilgiler verir. Geç antik dönemde Side metropditine bağlı bir başpiskoposluk merkezidir. Selge ve Aspendos metropolitlerinden sonra dördüncü sıradadır.[25]

Kentin ticaret yolu üzerinde olması, yanında sık zeytin ağaçları ile, yağ ticareti Etenna ve çevresine zenginlik sağlamış olmalıdır. Kent en verimli tarihsel sürecini hellenistik dönemde yaşamış olmalıdır. İ.Ö. 218'de onbin asker gönderebilecek güce ve yüksek hallenistikte kentin sur duvarı ile çevrili olması bunu kanıtlar gibidir.

Kent köyün bitimindeki tepede kuruludur. Kentteki yapılaşmalar için düz alanlar teras duvarları ile oluşturulmuştur. Kentteki yapı grupları, güneybatıda sivil yerleşim, akropolün kuzey kayalığında kaya mezarları, Roma anıt mezarları ise güneyde dağınıktır. Kent yapıları arasında iki hamam, heroon, sarnıçlar, bozilikalar sağlam olarak kalmıştır (Lev.I Res. 2).

Etenna nekropolü için, I Nolle kentle sınırlı kalmadığını, Delikören ve Solur'un nekropollerinin de Etenna'ya ait olduğunu,[26] ikinci çalışmasında Salur'un Etenna sınırında bir yerleşim olduğundan bahseder.[27]

III. KATALOG

1 Nolu Kaya Mezarı (Lev 11, XXXIII Res. 

Mezarın konumu, akropolün kuzey kayalık yüzeyinde, asıl nekropol kayalık alanın 20-25 m kadar üstünde ve kuzeydoğuya bakan A kayalığındadır. Beşli grubun doğusundaki ilk mezardır. Mezar cephesi kuzeydoğuya bakar. Mezar önünde oluşturulan ön mekanda, girişin sağında 0,30 m genişliğinde oturma sekisi yer alır. Sekinin yanında aşınmış halde üç basamak vardır. Cephenin solunda 2 nolu mezara çıkışı sağlayan basamaklar yer alır. Cephede tek silme hattıyla oluşturulan üçgen alınık dışında plastik süsleme yoktur. Dikdörtgen formlu kapı 0,80x1,50 m ve 0,30 m kalınlığındadır ve silme hattından içerde yapılmıştır. Kapıda 0,75 m yüksekliğe kadar korunmuş insitu kapatma taşları, dört parçadan oluşmuştur. Kapatma taşları arkasında sıva izleri kalmıştır.

Mezar odası üç yönlü ve iki katlı düzenlenmiş ölü yataklarına sahip olup, ölüleri 2,50x2,40x1,60 m dir. Orta alanda hareket çukuru vardır. Üst yataklar 0,60 m genişliğinde ve zeminden 0,70 m yüksektedir. Üst yan yataklar 1,80 m, arka yatak 2,50 m uzunluğundadır. Üst yan yataklarda birer, orta yatakta karşılıklı iki yastık vardır. Yastıklar, yatak genişliğinde ve 0,10 m yüseltilmiştir. Alt yan yataklar üstler ile aynı genişlikte ve zeminden 0,15 m yüksektir. Yastık yoktur. arka alt yatak daha dardır. Üst yataklar 0,05 m kalınlığında ince bir hatla sınırlıdır. Mezar cephe ve gömüt odası ile temiz bir işçiliğe sahiptir.

2 Nolu Kaya Mezarı (Lev. III, XXXIVI Res.9)

1 nolu mezarın üstündedir. Mezar cephesi kuzeydoğuya bakar. Cephe üçgen alınlığa sahiptir. Mezara çıkmayı sağlayan merdiven dört basamaktan oluşur. Son basamaktan sonra 1 m yükseklikte basamak yoktur.

Basamaklar 0,15-0,30 m arasında değişen yüksekli ve genişliğe sahiptir. Dikdörtgen formlu kapı 0,80x1,40 m, 0,30 m kalınlığındadır. Kapı üçgen alınlığı oluşturan hattan 0,25 m içerde yer alır. Kapı kalınlığındaki ve 0,20 m yüksekliğindeki eşikten odaya girilir. Ortada hareket çukuru yer alan oda ölçüleri en geniş noktasında 2,55x2,40x1,90 m dir. Odanın iç döşemi farklıdır. Yerden 0,60 m yükseltilen yataklar üç yönlü ve 0,60 m genişliğindedir. Girişin solundaki yatakta niş benzeri kademeli oyulmuştur. İlk niş 0,70x0,20 m, ikincisi 0,35x0,20 m ile daha küçük boyutadır. Girişin sağındaki yatakta oyulan boşluk 0,70x0,20 m ölçülerindedir. Yataklarda yastık olmaması ile nekropol de tektir.

3 Nolu kaya Mezarı (Lev. IV, XXXIII Res. 10)

1-2 nolu mezarların 5 m kadar batısındadır. Cephe kuzeydoğuya bakar. Ön mekanda girişin sağında ve solunda bulunan oturma sekileri 0,65-0,70x0,20 m ölçülerindedir. Girişin solunda yapılan sekide aşınmış olmasına rağmen kademelenme vardır. Dikdörtgen formlu kap, üçgen alınlığı oluşturan hatan 0,15 m daha içerde yapılmış ve ölçüleri 0,70x1,80x0,30 m dir. 0,20 m yükseltilmiş eşikten mezar odasına geçilir. Mezar odası, 2,60x3,00x1,90 m dir. Mezar odası iç döşemi farklıdır. Odanın duvarlarında ahşap yatakları koymaya yönelik, ana kayadan çıkıntılar bırakılmıştır. Duvarlarda yer alan çıkıntılar zeminden 0,70 m yükseklikte olup, boyutları farklıdır. Girişin sağında ve solunda yer alanlar ile arka duvar köşesinde olanlar boyut olarak büyüktür. Yan duvarlarda ve arka duvar ortasında bulunan çıkıntılar tahribat fazladır, alınabilen ölçüleri ile 0,40x0,30 m dir. Dört kenarda toplam yedi adet ana kayadan çıkıntılar yapılmıştır. İç döşemi ile farklı mezar odasıdır.

4 Nolu Kaya Mezarı (Lev. V, XXXIV Res. 11)

3 Nolu mezarın ütündedir. Cephe kuzeydoğuya bakar. Dikdörtgen formlu kapı, üçgen alınlığı oluşturan hatan 0,20 m içerde yer alır. Kapı 0,80x1,15 m, ölçülerinde, 0,30 m kalınlığındadır. Kapı eşiğiyle mezar odasına geçilir. Mezar odası ölçüleri 2,90x3,00x2,10 m dir. Oda boyut olarak büyüktür. Üç yönlü ve zeminden 0,50 m yükseltilmiş yataklar, 0,70 m genişliğe sahiptir. Yataklarda, arkada iki ve girişin sağında bir yastık yapılmıştır. Yastıklar yatak genişliğinde 0,10 m yüksektir. Grişin solundaki yatakta 1,40x0,35 m boyutlarında, 0,40 m yüksekliğinde niş benzeri boşluk oyulmuştur. Her iki yan yatakta simetrik olarak, kanal benzeri içe doğru oyulmuştur. Yan yataklar 2,30 m arka yatak 2,80 m dir. Odanın arka duvarı 1,95 m yükseklikte 0,15 m öne çekilmiştir. Girişin solundaki duvar boyunca 1,60 m yükseklikte, 0,05 m kalınlığında ince bir kanal oyulmuştur. Mezar iç döşemi, genel hatları ile 2 nolu mezara benzemektedir.

5 Nolu Kaya Mezarı (Lev. VI, XXXIV Res. 12)

3-4 nolu mezarlar ile aynı düzlemde ve 2 m kadar batısındadır. Mezarın ön cephesi tamamen traşlanmıştır. Cephe kuzeydoğuya bakar. Mezara girişte 2,00 m uzunluğunda koridor oluşmuştur. Dikdörtgen formlu kapı 0,60x1,50 m ölçülerindedir. Mezar odası en geniş yerinde 2,00 m ve uzunluğu 2,20 olarak ölçülmüştür. Ölü yatakları üç yönlü düşünülmüş ve zeminden 0,80-0,90 m yüksektir. Yataklar tamamen oluşmamıştır. Cephe formu ve odanın iç döşemi genel görüntüsü, mezarın yapım aşamasında kaldığını gösterir.

6 Nolu Kaya Mezarı (Lev VII, XXXIV Res. 13)

Mezarın konumu, doğu surlarının kuzeye doğru bitiminde, 20-30 m kadar kuzeydedir. Tek olarak kaya yüzeyine açılmış, çevresinde başka mezar yoktur. Mezar cephesi kuzeydoğuya bakar. Kaya yüzeyi 0,70 m oyularak, 0,65x1,30 m boyutlarında ön mekan yapılmıştır. Kapı 0,80x1,70 m ölçülerinde ve 0,25 m kalınlığındadır. Mezar odası 2,25x2,65 m ölçüsünde, arka duvarda yükseklik 2,20 m, kapıda ise 1,80 m dir. Odada hareket çukuru yoktur. Oda döşeminde defin işlerine yönelik yatak veya ahşap konsrüksiyona yönelik bir uygulama yoktur. Cephe ve oda döşemiyle yalındır.

7 Nolu Kaya Mezarı (Lev. VIII, XXXIV Res. 14)

Akropolün kuzey kayalık II. grubun yer aldığı B kayalık alanındadır. Doğuya bakan ikili mezar grubunun kuzeyde bulunanıdır. Asıl kaya yüzeyi 0,75 m içeri oyularak ön mekan yapılmıştır. Ön mekanda girişin sağında ve solunda oturma sekileri yer alır. Solda yer alan seki, duvarın köşeli formuna uymuş, karşısındaki düz bırakılmıştır. Ön mekan her iki yandan bırakılan kaya duvarları ile ayrılmıştır. Kapı 0,80x1,50 m ölçülerinde 0,35 m kalınlığındadır. Kapının üst köşelerinde montaj tekniğine yönelik boşluklar bırakılmıştır. Mezar odası kare formunda 2,50x2,50x1,80 m ölçülerindedir. Üç yönlü ve iki katlı düzenlenmiş yataklar bulunur. Üst yataklar 0,70 m zeminden yükseltilmiş, 0,75 m genişliktedir. Yan yataklarda birer, arka yatakta karşılıklı iki yastık yapılmıştır. Yastıklar yatak genişliğinde ve 0,10 m yükseltilmiştir. Alt yan yataklar, üstler ile aynı genişlikte, zeminden 0,10 m yüksektir. Alt yan yataklarda karşılıklı ikişer, arka alt yatakta tek yastık yapılmıştır. Ortada hareket çukuru bulunan mezar odasında, üst yataklar 0,50 m kalınlığındaki bir hatla sınırlanmıştır.

8 Nolu kaya Mezarı (Lev. IX, XXXV Res. 15)

7 nolu mezarın yanında yer alın. Cephe doğuya bakar. Asıl kaya yüzeyi oyularak oluşturulan ön mekan, her iki yanda bırakılan kaya duvarları ile kapatılmıştır. Ön mekanda her iki yanda oturma sekileri yer alır. Dikdörtgen formlu kapı 0,80x1,50 m ölçülerindedir. Kapının üst köşelerinde simetrik bırakılan boşluklar 0,20x0,30 m boyutundadır. Boşluklar montaj tekniğine yöneliktir. Kapı eşiğiyle geçilen mezar odası ortada hareket çukuruna sahiptir. Oda ölçüleri 2,50x2,40x1,60 m dir. Oda iç döşemi, iki katlı ve üç yönlü yatak düzenlemesi vardır. Üst yataklar 0,70 m yüksekte, 0,70 m genişliğindedir. Üst yataklarda, yanlarda birer, arka yatakta karşılıklı iki yasık yapılmıştır. Yatak kenarları 0,05 m kalınlığındaki hatla sınırlıdır. Alt yan yataklar, üstlerle aynı genişlikte ve zeminden 0,20 m yüksektir. Arka alt yatak daha dardır. Alt yataklarda yastık yapılmamıştır.

9 Nolu Kaya Mezarı (Lev. X, XXXV Res. 16)

B kayalığında yer alan dörtlü mezar grubunun güneydeki ilk mezardır. Cephe doğuya bakar. Düzeltilen kaya yüzeyinde dikdörtgen formlu kapı 0,80x1,60 m ölçülerindedir. Mezar önünde kademeli bir alan oluşturulmuştur. İlk ön alan 0,80x2,30, ikincisi 0,20x0,80 m boyutundadır. Kapı eşiğiyle mezar odasına geçilir. Mezar odası 2,90x2,80x1,90 m boyutlarında olup, genişlik kapıda 3,000 m dir. Odanın iç döşemi farklıdır. Anakayadan bırakılan konsol biçimli çıkıntı, üç yönlü, zeminden 0,90 m yüksekte, 0,20 genişliğindedir. Girişin sağ ve solunda konsol çıkıntılar daha geniştir. Ahşap yataklara yönelik uygulama olan odada, tahribat fazladır.

10 Nolu Kaya Mezarı (Lev XI, XXXV Res. 17, 17a)

9 nolu mezarın kuzeyinde, aynı düzlemde yanındadır. Asıl kaya yüzeyi oyularak, ön mekan oluşturulmuş, kapı daha içerde yapılmıştır. Cepheyalın ve doğuya bakar. Kapı boyutları 0,65x1,50 m ölçülerinde, 0,25 m kalınlığındadır. Mezar odası döşemi farklı uygulamalar gösterir. Oda ölçüleri 2,00x2,50x1,50 m dir. Odanın zemininde üç yönü dolaşan konsol biçimli çıkıntı, anakayadan bırakılmıştır. Zeminde bu uygulama 0,15 m yükseltilmiş ve 0,10 m genişliktedir. Giriş yan kenarlarda ve arka duvar köşelerinde bu konsol çıkıntı daha geniş yastık formunda bırakılmıştır. Oda içinde girişin sağ ve solunda 0,65 m yükseklikte bırakılan çıkıntılar yapılmıştır. Odanın arka yan duvarlarında simetrik 0,60 m yükseklikte, 0,15 m derinliğinde oyulmuştur. Ahşap yatakların yapılmasına yönelik hatıl yuvaları olmalıdır. Oda bu döşemi ile üst yataklar ahşap, alt yataklar ana kayadan yapılmıştır.

11 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XII, XXXVI Res. 19)

10 nolu mezar ile aynı düzlemde kuzey yönündedir. Yalın cephe doğuya bakar. Asıl kaya yüzeyi oyularak, kapı daha içerde yapılmış ve ön mekan oluşturulmuştur. Ön mekan her iki yanda bırakılan kaya duvarları ile ayrılmıştır. Ön alanda, her ii yanda duvar köşelerine uyan formda oturma sekileri vardır. Dikdörtgen formlu kapı 0,70x1,70 m ölçüsündedir. Mezar odası 2,20x2,35x1,80 m boyutlarında ve ortada hareket çukuru yer alır. Oda içinde, üç yönlü ve iki katlı yatak düzenlemesi vardır. Üst yan yataklar zeminden 0,70 m yüksekte, 0,65 m genişliğindedir. Yan yataklarda birer arka yatakta karşılıklı iki yastık yapılmıştır. Alt yan yataklar aynı genişlikte, zeminden 0,20 m yüksektir ve yastık yapılmamıştır.

12 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XIII, XXXVI Res. 18)

Aynı kayalık alanda 10 nolu mezarın üstünde yapılmıştır. Yalın cephe doğuya bakar. Asıl kaya yüzeyi oyularak ön mekan yapılmış, cephe düzleştirilmiştir. Mezara çıkışı sağlamak amacıyla anakayadan oluşturulan üç basamak yer alır. 0,40 m kadar korunan ön mekanın bir kısmı muhtemelen göçmüştür. Mezar kapısı 0,65x1,70 m boyutundadır. Kapıdan bir eşikle hareket çukuru olan mezar odasına girilir. Mezar odası 2,20x2,35x1,80 m ölçüsündedir. Oda iç döşemi, üç yönlü ve iki katlı düzenlenmiş yataklardan oluşur. Üst yataklar zeminden 1,00 m yüksektir, 0,65 m genişliğe sahiptir. Yan yataklarda bier, arkada karşılıklı iki yastık işlenmiştir. Alt yan yataklar üstler ile aynı ölçülerde, zeminden 0,20 m yükseltilmiştir. Yataklarda birer yastık yapılmıştır. Arka alt yatak daha dardır.

13 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XIV, XXXVI Res. 21)

B kayalığının kuzeyindeki üçüncü grup mezarların yer aldığı C kayalığı altındadır. Üçlü mezar grubunun, doğudaki ilk mezardır. Asıl kaya yüzeyi 0,45 m oyularak ön mekan yapılmış ve her iki yanda bırakılan kaya duvarları ile ayrılmıştır. Yalın cephe kuzeydoğuya bakar. Kapı ölçüleri 0,80x1,80 m dir. Üç yönlü ve tek katlı yatak düzenlemesine sahip oda; 2,20x2,40x1,80 m ölçüleriyle kare formuna yakındır. Yataklar zeminden 0,80 m yüksektedir. Yataklarda tahribat fazladır. Yataklar üzerinde toplam dört yastık yapılmıştır.

14 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XV, XXXVII Res. 22)

Üçlü grubu ortasında yer alır. Yalın cephe kuzeydoğuya bakar. Kaya yüzeyi oyularak kapı daha içerde yapılmıştır. Oluşturulan ön mekanda toprak ve kaya parçalarından oluşan moloz tabakası vardır. Kapı dikdörtgen formunu suyun kayayı eritmesi nedeniyle kaybetmiştir. Kapıda üst köşede alınan genişlik 0,70 m dir. 13 nolu mezarla ön alan orak duvarla ayrılırken 15 nolu mezarla ayrım yoktur. Mezar odası 2,20x2,45x1,70 m boyutundadır. Üç yönlü ve tek katlı yatak düzenlemesi vardır. Oda zemininde kırılmış yatak parçalarından moloz tabakası bulunur. Yataklar zeminden 0,75 m yüksekte, 0,65 m genişliktedir. Yan yataklarda birer, arka yatakta karşılıklı iki yastık yapılmıştır.

15 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XVI, XXXVII es. 23)

Üçlü mezar grubunun en batıda olanıdır. Yer kazanmak amacıyla odanın aksi doğuya bakacak şekilde yapılmıştır. Yalın cephe doğuya bakar. Mezar önü olan yamaçtan düşen kayalık moloz ile kısmen dolmuştur. Kapı formunu suyun kayayı eritmesi nedeniyle kaybetmiştir. Üç yönlü ve tek katlı düzenlenen yataklara sahip mear odası ölçüleri 2,30x2,50x1,70 m dir. Yataklar zeminden 0,80 m yüksekte, 0,75 m genişliğindedir. Yan yataklarda birer, arka yatakta karşılıklı iki yastık yapılmıştır. Yatak kenarları ince bir hatla, yatak sınırlanmıştır.

16 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XVII, XXXVII Res. 24)

Akropolün kuzey kayalık yüzeyinde üçüncü grubun bulunduğu kayalıktadır. Yalın cephe kuzeye bakar. Mezara girişte anakaya düzeltilerek koridor yapılmıştır. Koridor uzunluğu 2,00 m, zemini dolduran moloz dolguda yüksekliği 0,90 m dir. Asıl kaya yüzeyi 0,25 m oyularak kapı içerde yer alır. Oluşan ön mekan toprak dolgu ile kaplıdır. Dikdörtgen formlu kapı ölçüleri 0,65x1,70 m dir. Mezar odası 2,20x2,50x1,70 m boyutlarında üç yönlü düzenlenmiş yataklara sahiptir. Yataklar zeminden 0,75 m yükseklikte, 0,60 m genişliğindedir. Yatak kenarları 0,05 m kalınlığındaki hatla sınırlıdır. Arka yatakta karşılıklı iki, yanlarda birer yastık yapılmıştır. Aka alt yatağı ayıran kaya bölmesinde 0,25 m yükseklikte hatıl yuvasına yönelik kaya oyulmuştur. Ancak kapının her iki yanında bu hatıl yuvalarını karşılayacak, benzer bir uygulama yoktur.

17 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XVII, XXXVII Res. 25)

16 nolu mezarın üzerindedir. C kayalık yüzeyindeki mezar kompleksinin ikinci kat kodundadır. Asıl kaya yüzeyi oyularak oluşturulan ön mekan, iki yandan kaya duvarı ile sınırlıdır. Oluşturulan ön mekanın büyük bölümü göçmüştür. Ön mekanda girişin sağında oturma sekisi kalmış ve bu seki köşeli kaya duvarı formuna uymuştur. Yalın cephe kuzeydoğuya bakar. Kapı eşiğinden, ortada hareket çukuru olan mezar odasına girilir. Dikdörtgen formlu kapı 0,70x1,80 m boyutundadır. Mezar odası ölçüleri 2,30x2,50x1,95 m dir. Üç yönlü ve iki katlı düzenlenen yataklar yer alır. Üst yataklar 0,65 m genişliğinde zeminden 0,75 m yüksektir. Yan yataklarda birer, arkada karşılıklı iki yatak yapılmıştır. Alt yan yataklar aynı genişlikte ve zeminden 0,20 m yüksektir. Yastık yapılmamıştır. Arka alt yatak dardır.

18 Nolu Kaya Mezarı (Lev.  XXXVIII, Res. 26)

Akropolün kuzey kayalık yüzeyinde yer alan D kayalığının 10 m kadar üstündeki kayalık alanda tek olarak yapılmıştır. Yalın cepheye sahip mezar odası kuzeydoğuya bakar. Asıl kaya yüzeyi traşlanarak düzeltilmiştir. Mezar önü toprak dolgu kaplıdır. Kapı genişliği 0,70 m dir. Mezar odasında moloz dolgu yer alır. Plân olarak nekropolün genel anlayışını yansıtır. Üç yönlü ve iki katlı düzenlenmiş yataklar olmalıdır.

 

19 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XXXVIII, Res. 27)

18 nolu mezarın güneyinde, 20 m kadar üstündeki kayalık yüzeyinde üçlü açılan mezar grubunun ortasında yer alır. Cephe kuzeydoğuya bakar. Mezar kapısı diğer mezarlardan farklı olarak asıl kaya yüzeyinde yer alır. Kapı dikdörtgen formlu 0,90x1,25 m boyutundadır. Mezar odasında suyun etkisiyle yatakların eridiği ve zemine aktığı görülür. Odanın içinden alınan ölçüsü 3,55x2,85 m dir. İç döşemde sadece girişin sağındaki yatakta, ortada yastık kalmıştır. Diğer yatakların erimesiyle oda içinde ölçüler ve düzenlemenin nasıl olduğunu bilemiyoruz.

20 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XXXVIII, Res. 28)

D kayalık alanının 10 m kadar altındaki yamaçta tek olarak bulunur. Doğuya bakan cepheye sahiptir. Cephe önü ve içi tamamen toprak dolmuştur. Bu şekliyle mezar olup olmadığını anlamak zordur. Nekropol alanında yer alması mezar olma olasılığını arttırır.

21 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XIX, XXXVIX Res. 30, 30a)

3. grubun bulunduğu kayalık alanda batıdaki ilk mezardır. Asıl kaya yüzeyi 0,50 m kadar oyulmuş, oluşturulan ön mekan her iki yanda bırakılan kaya duvarları ile sınırlanmıştır. Cephe kuzeydoğuya bakar. Dikdötgen formlu kapı 0,80x1,85 m ölçülerindedir. Kapıda 0,85 m yüseklikte insitu kapatma taşları oda içinden görülmektedir. Üçüncü grubu oluşturan kapı formu üç yönlü, kademeli silme hattıyla çevrelenmiş ve kapının üst köşelerinde ranke kompozisyonu içinde lotus tomurcuğu ve akroter ile bezelidir. Mezar odası ölçüleri 2,75x3,25x1,80 m dir. Oda içi düzenleme üç yönlü ve üç katlı yatak uygulaması vardır. Üst yataklar zeminden 400 m yükseklikte, 0,75 m genişliğindedir. Üst yataklar üç yönden de uzun tutulmuş ve ortalarına yastıklar yapılmıştır. Toplam altı yastık vardır. İkinci kat yataklar zeminden 0,50 m yüksektir ve aynı genişliktedir. İkinci kat yan yataklarda karşılıklı ikişer yastık vardır. İlk iki kat yatak kenarlarında ince bir hatla yaaklar sınırlanmıştır. En alt yataklar zeminden 0,15 m yüksekte ve yastıksızdır. Arka yatakta katlılık yoktur, alt bölüm daha dar yapılmıştır. Ezar odası geniş ve yastık sayısının fazla olması defin işleminin yoğun olduğunu gösterir.

22 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XX, XXXIX Res. 31, 31a)

C kayalığında üçüncü kat kodunda yer alan üçlü mezar grubunun batıda yer alanıdır. Cephe kuzeydoğuya bakar. Asıl kaya yüzeyi oyularak, diğer iki mezarla ortak bir koridor üzerindedir. Dikdörtgen formlu kapı 0,80x1,70 m ölçülerinde, üç yönlü silme hattıyla çevrelenmiş, üst köşelerde ranke ve akroter motifi işlenmiştir. Mezarın batısında bırakılan kaya duvarı ile koridor kapatılmıştır. 0,10 m yükseltilen kapı eşiğiyle, ortada hareket çukuru olan mezar odasına girilir. Mezar odası 2,85x3,20x1,80 m ölçülerinde, üç yönlü ve iki katlı yatak düzenlemesi vardır. Üst yataklarda yastık uygulaması 21 nolu mezarla benzerdir. Üst yataklar 0,75 m genişliğinde, zeminden 0,80 m yüksektir. Alt yan yataklar aynı genişlikte, zeminden 0,20 m yüksektir. Alt yan yataklarda karşılıklı ikişer yastık vardır. Arka alt bölüm dar bırakılmıştır. Yatak kenarları ince bir hatla sınırlıdır. Yataklarda tahribat yapılmıştır.

23 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XXI, XL Res. 33

22 nolu mezar ile aynı koridor üzerinde doğusunda, ortada yer alan mezardır. Cephe kuzeydoğuya bakar. Dikdörtgen formlu kapı 0,70x1,50 m boyutundadır. Kapı üç yönden silme hatları, üst köşelerinde ranke ve akroter motifi işlenmiştir. Kapının üstünde oraa bıakılan boşluk, montaj tekniğine yönelik olabilir. Kapı eşiğiyle geçilen mezar odası, ortada hareket çukuruna sahip ve oda ölçüleri 2,15x2,50 m, yüksekliği arka duvarda 1,70 m, kapıda ise 1,50 m dir. Oda iç döşemi üç yönlü ve iki katlı yatak düzenlemesi vardır. Yataklar 0,75 m genişlikte, zeminden 0,80 m yüksektedir. Yatak kenarları ince bir hatla sınırlıdır. Yan yataklarda birer, arka yatakta karşılıklı iki yastık bulunur. Alt yataklar aynı genişlikte, 0,20 m zeminden yüksektir. Yastıklar girişin karşısına gelecek şekilde yapılmıştır. Yataklarda tahribat yapılmıştır.

24 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XXII, XL Res. 32)

23 nolu mezarın doğu yanındadır. Aynı koridor üzerinde ön mekana sahiptir. Cephe kuzeydoğuya bakar. Koridor doğuda bırakılan kaya duvarı ile kapatılmıştır. Kapı 0,70x1,70 m boyutunda, üç yönden silme hatları ile çevrelenmiş üst köşelerde ranke ve akroter motifi yapılmıştır. Kapı eşiğinden kare formlu mezar odasına girilir. 2,30x2,40x1,80 m ölçülerindeki odada üç yönlü ve iki katlı yatak uygulaması vardır. Ortada hareket çukuru yer alır. Yataklar 0,70 m genişliğinde, zeminden 0,80 m yüksektir. Yan yataklarda birer, arka yatakta karşılıklı iki yastık bulunur. Alt yataklar aynı genişlikte, zeminden 0,20 m yüksektir. Yastık bulunmaz. Arka alt yatak dardır.

25 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XXIII, XL Res. 34)

C kayalığında ikinci kat kodunda ikili yapılan mezar grubunun batıda yer alanıdır. Cephe kuzeydoğuya bakar. Ortak ön mekanın batı kesimi, bırakılan kaya duvarı ile kapatılmıştır. Dikdörtgen formlu kapı üç yönden silme hatlarıyla çevrelenmiş, üst köşelerde ranke ve akroter motifi yapılmıştır. Kapı 0,65x1,80 m boyutundadır. 2,20x2,30x1,80 m boyutlarındaki mezar odası, üç yölü ve iki katlı yatak düzenlemesine sahiptir. Üst yatakların büyük bölümü kırılmıştır. Yataklar zeminden 0,80 m yüksektir. Üst yataklarda dört yastık yapılmıştır. Alt yataklar 0,70 m genişliğinde, zeminden 0,20 m yükseltilmiştir. Alt yataklarda yastık yoktur ve arka alt yatak daha dar bırakılmıştır.

26 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XXIV, XL Res. 35)

25 nolu mezarın doğu yanındadır. Aynı ön mekana sahiptir. Cephe kuzeydoğuya bakar. Ön mekanın doğu kesimi bırakılan kaya duvarı ile kapatılmıştır. Kapı 0,70x1,70 m ölçülerinde, üç yönden silme hatlarıyla çevrelenmiş, üst köşelerde ranke ve akroter motifi yapılmıştır. Kapı eşiğiyle girilen mezar odası 2,30x2,00x1,80 m boyutlarında ve ortada hareket çukuru yer alır. Oda üç yönlü ve iki katlı yatak düzenlemesine sahiptir. Üst yataklar büyük ölçüde tahrip edilmiştir. Yataklar zeminden 0,80 m yükseltilmiş ve dört yastık yapılmıştır. Alt yataklar 0,75 m genişlik ve zeminden 0,20 m yüksektir. Alt yan yataklarda birer yastık vardır. Arka alt yatak daha dardır.

27 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XXV, XLI Res. 37)

Nekropol alanının batısında bulunan son grup D kayalığındadır. Bu alanın 5m kadar üstünde yapılan ikili mezar grubunun altta olanıdır. Cephe kuzeydoğuya bakar. Asıl kaya yüzeyi oyularak oluşturulan ön mekan toprak dolgu ile kaplanmıştır. Ön mekan doğu ve batı yönünde bırakılan kaya duvarları ile sınırlıdır. Dikdörtgen kapı genişliği 0,70, yüksekliği 1,80 m dir. Kapı üç yönden silme hatlarıyla çevrelenmiş, üst köşelerde ranke ve akroter motifi işlenmiştir. Kısmen dolgunun olduğu mezar odası 2,30x2,40x1,80 m boyutunda, üç yönlü, iki katlı yataklara sahiptir. Oda yüksekliği arka duvarda 1,90 m, kapıda 1,80 m dir. Yataklar 0,75 m genişliğinde ve zeminden 0,80 m yüksektir. Toplam dört yastık vardır. Alt yan yataklarda yastık yoktur, arka alt yatak daha dardır.

 

28 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XLI Res. 36, 36a)

27 nolu mezarın üstünde ve bu mezarın yanında yer alan nekropol yolu ile mezara çıkış sağlanmıştır. Mezarın cephesi göçmüştür. Kapının formunun nasıl olduğunu bilemiyoruz. Ön alanda traşlanan kaya yüzeyi bir ön mekanın varlığını gösterir. Bu alanda alınan oda giriş açıklığı 1,83 m dir. Oda ölçüleri 3,50x2,70 m dir. Oda iç döşeminde zeminle duvarların kesiştiği noktada, duvarlar kanal benzeri 0,12 m derinliğinde, 0,17 m yüksekliğinde oyulmuştur. Oda yüksekliği 1,60 m dir. Arka duvar üstte 0,35 m kadar öne çıkmıştır. Bu şekliyle mezar odasında defin işleminin nasıl yapıldığını anlamak zordur.

29 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XLI Res. 38)

D kayalığında yer alan grubun doğusundaki ilk mezardır. Mezar cephesi tamamen, odanın dörtte üçü göçmüştür. Mezar içinde ayakta kalan arka duvar ve batı duvarından alınan ölçüleri ile 2,20x2,00 m dir. Oda içinde arka yatak sağlamdır ve karşılıklı iki yastık korunmuştur. Mezarın cephe ve oda plânı nokropolun genel şemasını yansıtıyor olmalıydı.

30 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XLII Res. 39)

29 nolu mezarın batısında alt kat kodunda yer alan üçlü grubun doğusundaki ilk mezardır. Mezarın ön cephesi tamamen göçmüştür. Cephe önü ve mezar odası kaya parçaları ve toprak dolgu kaplıdır. Cephe kuzeydoğuya bakar. Kısmen görünen yataklar ile mezar odası plânı genel şemayı yansıttığını söyleyebiliriz. Mezar odası içinde, insana ait kemiklerin, dağılmış şekilde günümüze kadar gelebilmiştir.

31 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XLII Res. 40)

30 nolu mezarın yanındadır. Kuzeydoğuya bakan cephe vardır. Cephe tamamen göçmüştür. Cephe önü ve mezar odası kaya parçaları ve toprak dolgu ile kaplıdır. Oda içinde yatakların iki katlı düzenlendiği görülebiliyor. Oda plânı genel şemayı yansıtıyor.

32 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XLII Res. 41)

31 nolu mezarın doğu yanındadır. Diğer iki mezardan farklı olarak cephe korunmuştur. Cephe kuzeydoğuya bakar. Mezar önü tamamına yakın toprak ve kaya parçaları doldurmuştur. Asıl kaya yüzeyinin oyularak geçilmesi ile ön mekanın varlığını anlıyoruz. Kapı üç yönlü silme hatlarıyla çevrelenmiş, üst köşelerde akroter motifi işlenmiştir. Oda içinde görünen iki katlı yataklar ve üç yönlü olduğudur.

33 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XXVI, XLIII Res. 43)

29 nolu mezarla aynı kodda ve batısındadır. Asıl kaya yüzeyi oyularak oluşturulan ön mekan, her iki yanda bırakılan kaya duvarı ile sınırlıdır. Cephe kuzeydoğuya bakar. Kapının her iki yanında kırılmalar vardır. 0,70x1,70 m ölçülerindeki kapı üç yönden silme hatlarıyla çevrelenmiş ve üst köşelerde rane, akroter motifi işlenmiştir. Kapı eşiğiyle geçilen mezar odası 2,40x2,50x1,88 m boyutunda, ortada hareket çukuru vardır. Oda içi yataklar üç yönlü ve iki katlıdır. Üst yatakların büyük bölümü kırılarak tahrip edilmiştir. Yataklar zeminden 0,80 m yüksekte ve alınabilen genişlik ölçüleri 0,30-0,65 m arasında değişir. Üst yataklarda, arkada karşılıklı iki toplam dört yastık vardır. Yastıklarda uygulama farklıdır. Yastık kenarlarında yastık yüksekliğinde çıkıntılar bırakılmıştır. Alt yataklar 0,75 m genişlike, zeminden 0,25 m yüksektir. Alt yataklarda yastık yoktur. Arka alt yatak daha dardır.

34 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XXVII, XLIII Res. 44)

33 nolu mezarın batı yanındadır. Asıl kaya yüzeyi oyularak oluşturulan ön alan doğuda kaya duvarı ile sınırlıdır. Ön mekanda traşlana kaya yüzeyi ile platform benzeri bir alan oluşmuştur. Cephe kuzeydoğuya bakar. Kapı üç yönlü silme hatlarıyla çevrelenmiş, üst köşelerde ranke, akroter motifi işlenmiştir. Kapı ölçüleri 0,65x1,70 m dir. Kapı eşiğinden girilen mezar odası ölçüleri 2,30x2,30x1,80 m dir. Ortada hareket çukuru bulunan oda, üç yönlü ve iki katlı yatak düzenlemesine sahiptir. Üst yataklar 0,70 m genişliğinde, zeminden 0,80 m yüksektir. Yan yataklarda birer, arka yatakta karşılıklı iki yastık yapılmıştır. Alt yataklar, aynı genişlikte, zeminden 0,20 m yüksektir. Yastık yapılmamıştır. Yataklarda tahribat yapılmıştır.

35 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XXVIII, XLIII Res. 45, 45a)

34 nolu mezarın yanındadır. Yer kazanmak amacıyla mezarın cephesi doğuya bakar. Ön mekanın kuzeyi anakayaan oluşturulan duvar ile kapatılmıştır. Kapı 0,70x1,60 m boyutlarında ve 0,40 m yüksekliğinde kapatma taşı insitu korunmuştur. Kapı üç yönden silme hatlarıyla çevrelenmiş, üst köşelerde ranke ve akroter matifi yapılmıştır. Mezar odası 2,30x2,30x1,80 m ölçülerinde, yatak düzenlemesi üç yönlü ve iki katlıdır. Üst yataklar kırılarak tahrip edilmiştir. Üst yataklarda bulunan dört yastıkta farklı bir uygulama vardır. Yastıklarda yedi adet kafa koyma çukuru oyulmuştur. Alt yataklar 0,70 m genişliğinde, zeminden 0,20 m yüksektir. Alt yataklarda yastık uygulaması yoktur.

36 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XLII Res. 42)

35 nolu mezarın arkasında yer alır. Cephe tamamen, odanın dörtte üçü göçmüştür. Aka yatağın bir kısmı ile, girişin solundaki (doğu) yatak korunmuştur. Yataklarda yastıklarda izlenebilmektedir. Önde kayalık alanın düzeltilmesinden, ön mekanın varlığını anlıyoruz. Odanın doğu duvarı uzunluğu 2,65 m dir. Plân olarak genel şemayı yansıtmış olmalıdır.

37 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XXIX, XLIV Res. 48)

D kayalık alanının 15-20 m kadar üzerindeki kayalık yüzeyde yapılmış üçlü mezar grubunun batıdaki ilk mezardır. Cephe kuzeydoğuya bakar. Asıl kaya yüzeyi düzleştirilmiş ve kapı daha içerde yapılmıştır. Suyun kayayı eritmesi nedeniyle cephe ve kapı formu bozulmuştur. Kapı alt köşelerde yanlara doğru açılmıştır. Kapının solunda silme hatları görülebilmektedir. Ranke ve akroter motifi yoktur. Kapıda üst köşede alınan genişlik 0,60 m dir. Kapı orijinal yüksekliğini kaybetmiştir. Oda ölçüleri 2,95x2,95x1,90 m dir. Oda iç döşeminde, zeminden 1,15 m yükseklikte, 0,15 m genişliğinde üç yönlü konsol biçimli kayadan çıkıntı bırakılmıştır. Bu döşemi ile ahşap yatakların konmasına yönelik olmalıdır.

38 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XLIV Res. 49)

37 nolu mezarın doğusundaki en son mezardır. Cephe kuzeydoğuya bakar. Asıl kaya yüzeyi oyularak düzeltilmiştir. Cephe ve kapı suyun aşındırması ile tahrip olmuştur. Kapının solunda silme hatlarını görebiliyoruz. Mezar odası kayanın erimesiyle yataklar odanın ortasına doğru kaymıştır. Bu erime nedeniyle yataklar ve oda formunu kaybetmiştir. Doğu duvarındaki yatakta yastık görülür. Mezarda bu formuyla kesin ölçüler alınamamıştır. Plân olarak genel şemayı göstermiş olmalıdır.

39 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XLV Res. 50)

D kayalık alanı 40-50 m kadar batısındadır. Ön yapı tamamen çökmüştür. Sadece odanın arka duvarı ile batı duvarı görülmektedir. Köşede birleşen yataklar kısmen korunmuş ve arka yatak yastığı görülmekteir. Sağlam olan arka duvar uzunluğu 2,65 m dir.

40 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XLV Res. 51)

39 nolu mezarın batısında, 4-5 m kadar üstündedir. Muhtemelen mezar odasının üst köşesi korunmuştur. Bu şekliyle kesin olarak kaya mezarı olduğunu söylemek doğru değildir.

41 Nolu Kaya Mezarı (Lev. XLVI Res. 55, 55a)

C kayalığında 21 nolu mezarın üstündedir. Cephe doğal formunu kaybetmiştir. Girişte ölçülebilen açıklık 1,88 m dir. Oda içinde, girişin solundaki duvarda (doğu) üç dikey duvara bağımlı çıkıntılar bırakılmıştır. Bu çıkıntılar 0,20-0,25 m kalınlığındadır. Karşısındaki (batı) duvarda 0,45 m kadar yüzey içe doğru oyulmuş ve kapıya doğru eğim verilmiştir. Odanın ölçüleri 1,70x1,95x1,55 m dir. Odanın bu döşemiyle nasıl bir işleve sahip olduğunu anlamak zordur.

IV. TİPOLOJİ

Sırt köy insanları bugün dahi mezarları ev olarak düşünürler, bunda mezarların ev formunu yansıtması etkendir. Kaya mezar cephelerinin oldukça yalın ve sade oluşu, bölgenin orman dokusu ve ahşap mimarisi ile tezat oluşturur. Neden ahşap mimarinin yansımadığı sorundur. Likya bölgesinde ise ahşap yapı konstrüksiyonları mezarların cephelerine yansımıştır.[28]

Likya kaya mezarlarında çatılardaki farklılıklardan hareketle, Borchhardt, kaya mezarlarında tipoloji oluşturmuştur.[29] Bu tipoloji içinde üçgen alınlıklı kaya mezarları dahil edilebilir. Yalın tipler için bir tipoloji oluşturmamıştır. Etenna kaya mezarlarını birbirinden ayıran etken cephe ve kapı formlarında görülen farklılıktır. Cepheler dikkate alınarak tiplere ayrıldı ve dört ana tip oluşturuldu. N. Çevik'te kaya mezarları için bu yönde bir tipolojik ayrım yapmıştır.[30]

I Cephesi Üçgen Alınlıklı Olanlar

II Cephesi Düz ve Yalın Olanlar

III Cephesi Düz Profilli Kapıya Sahip Olanlar

IV Cephesi Göçmüş Olanlar.[31]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

SINIFLAMA

CEPHE						MEZAR ODASI
MEZAR NO	CEPH. ÜÇGEN ALIN. O.LAR	CEPH. DÜZ ve N YOLU OLAN- LAR	CEPH. DÜZ KAPISI PROFİLLİ OL.LAR	CEPHESİ BİLİN-MEYEN	MEZAR ÖNÜ OTURMA SEKİSİ	YATAKLAR			İÇ AHŞAP KONTRÜKSİYON
						KATLI	YATAK SAYISI	YAST. SAYISI	HATIL YUVASI	KONSOL BİÇİMİ KAYA ÇIK.TISI
1	X				X	X	5	4
2	X						3
3	X				X					X
4	X							3
5	X				X		3
6		X
7		X			X	X	6	11
8		X			X	X	5	4
9		X
10		X							X
11		X			X	X	5	4
12		X				X	5	6
13		X					3	4
14		X					3	4
15		X					3	4		X
16		X					3	4	X	X
17		X			X	X	5	4
18		X				X	5	4
19		X					1	1
20		X
21			X			X	7	10
22			X			X	5	10
23			X			X	5	6
24			X			X	5	4
25			X			X	5	4
26			X			X	5	6
27			X			X	5	6
28				X					X
29				X			2	2
30			X			X	5	4
31			X			X	5	4
32			X			X	5	4
33			X			X	5	4
34				X			3	4
35				X			3	4
36				X			2	2
37			X							X
38			X				1	1
39				X			1	1
40				X
41				X						X
TOP.	5	15	13	8			123	135	3	5

 

 

 

 

VI. DEĞERLENDİRME

A-) Topografik Konumları

Kent nekropolünü oluşturan kaya mezarları, akropolün kuzey kayalık yüzeyinde açılmışlardır. Kent içindeki tek yer altı kaya mezarı Heroonun 40 m kadar güneyindedir. Kaya mezarların konumu sivil yerleşim ve kent merkezinden ayrı oluşturulmuştur. Yaşayan ve ölülerin birlikteliğini gösteren Likya nekropollerinden ayrılır.[32]

Nekropol alanına doğu surlarının kuzeye doğru bitiminden sonra ulaşılır. Nekropol dört ana kayalıkta toplanmıştır.

A Kayalığı: Asıl nekropolü oluşturan B-C kayalık alanının 20-25 m kadar üstündeki kayalık alanda beş mezar açılmıştır ve cepheler kuzeydoğuya bakar (Lev. XXXII Res. 3).

B Kayalığı: Asıl nekropol alanında doğuya bakan kayalık yüzeyde altı mezar yapılmıştır (Lev. XXXII Res. 4).

C Kayalığı: B kayalığının kuzeyindeki alanda sekiz kaya mezarı açılmıştır (Lev. XXXII Res. 5). Kayalığın en alt kat kodunda üçlü mezar grubu yer alır (Lev. XXXVI Res. 20).

D Kayalığı: C kayalığının 10 m kadar kuzeyindedir. Bu alanda dört tanesi sağlam kalabilen, dört adette ön cepheleri göçmüş mezar grubu yer alır (Lev. XXXII Res. 6).

Nekropol kentten soyutlanmışlığı ve çok katlı apartmanları anımsatan görüntüsüyle, ölüler için oluşturulmuş küçük bir kent görünüşündedir. Kayalıklardaki gruplaşmalar dikkat çekicidir. A kayalığında, üçgen alınlığa sahip olanlar, B kayalığında düz cepheliler, C-D kayalığında düz cepheli, profilli kopıya sahip olanlar yapılmıştır. Bu türde bir ayrılmanın, yapıldıkları dönemde sosyal statü farklılığından mı kaynaklandı, anlamak zordur. A kayalığı dışında, nekropol alanı birbiriyle ilişkilidir. B-C-D kayalığında, ikili ve üçlü birliktelikler oluşturur. Asal kayalıklar dışında tekli, ikili veya üçlü grup halinde değişik kayalıklarda mezarlar yapılmıştır (Lev. XLIV, Res. 47).

Nekropol alanındaki mezarlar kayalık alanın verimli kullanılması yönünde plânlanıp, bu sayıya göre açılmış olmalılar. Bu verimlilik düşüncesi ile mezarlar arası boşluklar bırakılmamış ve ortak kullanım alanları oluşmuştur (Lev. XXX 2, XXXVIII Res. 29).  Mezarlarda kayanın yön değiştirmesine bağlı olarak mezar cepheleri de bu yöne uydurulmuştur (Lev. XXXII Res. 6, XXVI Res. 20). Nekropolde mezarların birbiriyle bağlantıları ve ulaşımı için mezar yolları basamaklar yapılmıştır (Lev. XLV Res. 53). Nekropol alanında B-C kayalığında birer, nekropol alanının 80-100 m kadar kuzeyinde bir adet hammosorion tesbit edilmiştir (Lev. XLVII Res. 56). Kentte çıkan basamaklı yol kenarında da bir adet hommosorion yer alır.

Nekropol alanında akropol ve yamartan moloz ve toprak erozyonu mezarların daha alt yamaçlarını kapatmıştır. Bu nedenledir ki tespit edilen mezar sayısının, nekropolün tümünü yansıtmadığı gerçektir. İlerde yapılacak bazı çalışmaları nekropolün tamamı hakkında bilgi verecektir.

Kaya mezarlarının organize şekilde yapılması, kentte ölü gömme ve mezarlarla uğraşan bir kurumun varlığını da düşündürebilir.

Bu tür derneklerin Likya nekropollerinde,[33] lama dönemi Dağlık Kilikya nekropollerinde[34] varlığını biliyoruz.

b-) Cephe, Giriş ve Kapılar

Yapılar hakkında ilk fikirleri veren cepheler ve girişler, yapının özelliklerine göre biçimlenir. Görkemli bir mezarda oldukça basit bir cephe ve giriş olmayacağı gibi bunun aksi de düşünülemez. Cephe ve girişlerde bölgenin coğrafik yapısı yanında, geleneksel anlayış da yansır. Etenna kaya mezarlarının cephe ve kapılarında gözlemlenen farklılık kümelerinde en önemli etken olmuştur.

A kayalığında yapılmış mezarlar I. grubu oluşturur. I. grup mezarların cephelerinde üçgen alınlık dışında ... ve kapılar alınlığı oluşturan silme hattından daha içerde yapılmıştır (Lev. XXXII Res. 3-12). Genel görüntü katlı bir düzenlemedir (Lev. XXX, ı). Alt kalttaki mezarların ön alanları düzenlenmiştir. 1 ve 3 nolu mezarlar önünde oturma sekileri yapılmıştır(Lev. II, IV). 5 nolu mezar cephesi yarım kalmasından dolayı düzleştirilmemiş ve mezara girişte kısa bir koridor oluşmuştur (Lev. VI). Bu grup cephe yapısının doğu Pompylia bölgesinde bilinen tek kaya mezarı Aspendos örneği ile benzeşir.[35] En yakın nekropol alanı Delikören'deki kaya mezarlarında benzer cepheye sahiptir (Lev. XLVII Res. 57). Termesoos kaya mezarlarında genel katlar ile aynı görüntüyü verir.[36]Frig kaya anıtlarında, ve mezarlarında üçgen alınlığın yer alması; Urartudan farklı olarak, Anadolu'ya Trak kavmiyle girdiğinin, konut biçimlerinin kaya gömütlerine yansıdığını göstermesi olarak yorumlanabilir. B kayalığında yer alan 2. Grup mezarlar tamamen yalın cephelere sahiptir (Lev. XXXII Res. 4). I. Grup mezarlara oranla kaya yüzeyi daha fazla derin oyulmuştur. Bunun sonucunda oluşturulan ön mekanda her iki yönde veya tek taraflı oturma sekileri yapılmıştır. Mezarlar her iki taraftan bırakılan kaya alınları ile birbirinden ayrılmıştır. Basit ve yalın mezarların yapılma kolaylığı nedeniyle her bölgede, zaman diliminde görülmektedir. Sadece bir mezarda direkt kaya yüzeyinden giriş sağlanmıştır (Lev. XXXVIII Res. 27).

C-D kayalığında yer alan 3. Grup mezarlar kapılarındaki yambu ile nekropolun en lüks mezarları olabilirler (Lev. XXXII Res. 5; 6). Mezar cepheleri asıl kaya yüzeyinin oyularak geçilmesi ile yapılmıştır. Mezarların hepsinde ortak bir ön mekan anlayışı vardır. Farklı bir düşünce olarak ön mekanlar da bu grupta oturma sekileri yapılmamıştır. Kapı formlarında her iki yanda üç yönlü olarak kadememli silme hatları, kapının üst köşelerinde bitkisel süsleme ve alvoter motifi işlenmiştir. Bitkisel süsleme renk kompozisyonu içinde lotus tomurcuğu çiçeğidir (Lev. XXXI).

Benzer kapı formlarını, Silyonok-hellenistik yapı grubuna tarihlenen bir örnekte bulamıyoruz.[37] Silyon yakınındaki bir çiftlik yerleşmesine ait kulenin kapısında bulunan volüflü ranke motifine kapının silme hatları ile çevrelenmiştir. Ranke motifi için hellenistikler Roma'ya uzanan bir süreçte tarihmenmiştir.[38] Ranke motifinin kullanımı hakkında Termosoos örneğinde dikkate alabiliriz.[39] Elamse Sebente nekropolünde kapıların silme hatları ile çevrelendiği ancak etrafında benzer bir süsleme yoktur.[40]

Dağlık Kilikia bölgesi Lomohs ve Direnli kaya mezarlarında cephe anlayışı oldukça farklıdır. Lahit kapağının, ön alınlığı kaya mezarının ön cephesinin tam üstüne getirerek, mezarın üçgen alınlıklı bir cephesi olduğu görüntüsü yaratılmıştır. Mezarların hepsinde cephede her iki yanlar ölü büstleri bulunan sahte kapı vardır. IV. Antikomuoton Roma'ya geçiş sürecine tarihlenir.[41]

Genelde mezarların cephelerinde montaj tekniği kullanılmamıştır. Ancak II.grup mezarlarından 7-8 nolu mezarlarda bu teknik uygulanmıştır (Lev. 35 Res. 15). Kapının üst köşelerinde bırakılan boşluklar ana kayada karşılaşılan, problemli yüzeyin aşılmasına yöneliktir. Benzer bir örneği Elausia Seboote nekropolündeki vardır.[42] Ayrıca Likya bölgesi kaya mezarlarında montaj tekniğinin yoğun kullanıldığı biliniyor.[43] III.grup 23 nolu mezarda kapının üst ortasında küçük niş benzeri boşluk bırakılmıştır. Bunun da işlevi kapıya ekleme yapmaya yönelik olmalıdır.

Coğrafi şartların zorluğu durumlarda mezarlara ana kayadan oluşturulan merdivenlerle giriş sağlanmıştır. Örneklerini nekropolde 2 ve 11 nolu mezarda uygulamasını buluyoruz (Lev. III-XII). Bu uygulamanın olmadığı mezarlarda ahşap merdivenin kullanılmış olması gerekir. Mezarlara girişlerde iki ana şema görülür, ön girişliler ve doğrudan girilenler, ön girişlilerde cephe içerde yinelenir.[44] Etenna kaya mezarlarında doğrudan giriş yapılmış ve hepsinde ön mekan oluşturulmuştur.

Mezar kapılarının kapatılmasına yönelik, açılıp kapanabilen kapıya ilişkin mil yuvası ve benzeri bir örnek yoktur. Mezarlarda insitu duran üç örnekle kapıların, kapı boyutunda kesilmiş birkaç blokla kapatıldığını görüyoruz (Res. 8, 35, 31). Uraru kaya mezarlarında kapatma sistemleri kapı kanatları veya kapatma taşının yukarı kaldırılarak açıldığı görülmektedir.[45] Bazı mezarlarda kapı boyutunda kesilmiş birden fazla blok taşla kapatılmıştır.[46]

Frig kaya mezarlarında kesin veriler bulunmasa da benzer sistemlerin kullanıldığı düşünülmektedir.[47] Mezarlarda yanlara sürmeli kapılar kullanılmıştır.[48]

Mezar odalarında birden fazla defin yapıldığını düşünürsek, mezar odalarına defalarca girilmesi gerekir. Bu çerçeve içinde bu kapatma sistemi giriş için kolaylık getirmiş olmalı ki; tüm mezarlarda aynı kapatma sistemi uygulanmıştır.

Üç küme arasında gözleyebildiğim bir fark da II.grup mezarlarında ya alınları ile birbirinden ayrılmasıdır. I.grupta bu tip bir uygulama yoktur. III.grup mezarları içinse kaya duvarları ile ayrılma ikili üçlü birliktelikler şeklinde gerçekleşmiştir. I ve II.grup mezarlarda ön mekanda oturma sekileri varken III.grup mezarlarda bu uygulama yoktur. Mezarların genel görünüşü ile çok yakın bir formdadır. Bu yakın görünüşleri ile Pomphylia - Likya sınırındaki Trebenne örnekleri ile benzeşmektedir.[49]

Mezar Odaları

Nekropollerin yapılış nedenleri ölülerdir. Bu bağlamda mezar odalarının işlevi plânsal yapımı bu doğrultuda oluşmaktadır. Mezarların plânlanmasında dikkate alınan ölünün nasıl gömüleceğidir. Odaların biçimlenmesinde yakma veya ceset gömme geleneğinin biçimlendirdiği ölü yerleri mezar tasarımını etkiler.[50] Mezar odalarında dönemler boyunca değişmeyen ve Anadolu kökenli olduğu düşünülen yatak düzenlemeleri vardır.[51] Ölü yataklarının düzenlenmesinde duvar içine oyulanlar ve yerden yükselenler şeklinde bir ayrımlama yapılabilir.[52]

Etenna kaya mezar odaları genelde kare formuna yakın ve kapı eşiğiyle geçilen odada hareket çukuruna sahiptir. Odalardaki boyut ve mimari düşünce ihtiyaca göre oluşmuştur. Odalar içlerinde yürünebilecek yüksekliklere sahiptir. Mezar odalarının boyutlarını değiştiren unsur, yatak düzenlemesidir ki, üç mezar odası boyut olarak daha büyüktür. Mezar odasının yatakların oluşumuna göre iki grupta düşünüldü.

1)      Kaya yataklılar

2)      Ahşap yataklılar

1- Kaya Yataklılar

Yatakların yapılışı duvar içine oyulma şeklindedir. Mezar odalarındaki genel şema iki katlı ve üç yönlü yataklar yapılmıştır. Tek katlı uygulamaları da vardır (Lev. 14-15-16). Mezar boyutunu etkileyen yatak düzenlemesi üç mezarda kendini gösterir. İhtiyaca göre biçimlenen odalardan özelli 21 nolu mezar odası üç katlı ve daha uzun tutulmuş yataklara sahiptir (Lev 22). 22 nolu mezar yatakların boyutları büyümüş ancak iki katlı bir uygulama vardır (Lev. 23). 18 nolu mezarda ise ortada yastık bulunması benzer oda döşemi olduğunu gösterir. Yatakların kenarında bırakılan ince bordür benzeri çıkıntılar cesede güvenli bir yatak oluşturmak[53] dışında cesedi üzerinin paravanla kapatılmasına yönelik de olabilir.

Yataklarda görülen farklı uygulama 2 ve 4 nolu mezar odalarında yapılmıştır. 2 nolu mezar odasının girişin sağ ve solundaki yataklarda karşılıklı niş benzeri boşluk bırakılmıştır. Mezar odaları içinde tek yastıksız yataklara sahiptir (Lev.3). 4 nolu mezar da girişin sağındaki yatakla benzer uygulama vardır. Ayrıca yataklarda açılmış kanal benzeri geniş oymanın işlevini anlamak zordur. Yapılan bu tür uygulamalar, ölü hediyeleri, ölünün eşyalarını koymaya yönelik olmalıdır. Benzer oluşumları Urartu kaya mezarlarında[54] İbs nekropolünde bir mezarda[55] örneğini buluyoruz.

Mezar odalarında bir örnek dışında (2 nolu mezar); tüm ikinci kat yataklarda yastık yapılmıştır. Yastıklar yatak genişliğindedir. Yan yataklarda birer arka yatakta karşılıklı iki yastık vardır. Yatak ortalarında yastık işlenen örnekler 21 ve 22 nolu mezarlardır. Alt kat yatakları, arka alt bölümden bir kaya paravan ile ayrılır. Yastıklarda ise tek veya başlıklı iki yastık işlenen örnekler bulunduğu gibi yastıksız yapılmış olanlar da vardır (Lev. 8, 13, 20). Arka alt yatakta tek yastık uygulaması 7 nolu mezardadır (Lev. .

Yastıklarda özgün uygulamalar dikkat çeker. 30 nolu mezarda yastık kenarlarında çıkıntılar bırakılmıştır (Lev. 27). 32 nolu mezarda ise yastıklar üzerine yedi adet kafa koyma çukurları oyulmuştur. İki cesedin yan yana bir yatakta yattığını gösterir (Lev. 29).

Arka alt yataklar, bu işlemden uzak görünür. Oyulmanın oldukça dar tutulması yatakta çok toplama birimine yöneliktir. Bu tür toplama birimlerinin farklı şekillerde Urartu mez. uygulamalarını görüyoruz.[56]

Yatakların ihtiyaca göre arkalı önlü veya altlı üstlü açılmış örneklerinin Kilikia uygulamalarında bulabiliyoruz.[57]

2- Ahşap yataklı Olanlar

 Mezar odalarında oluşturulan yataklar, duvara oyulan hatıl yuvalarına ve ana kayadan bırakılan konsol biçimli çıkıntılar üzerine yapılmıştır. Konsol biçiminde üç yönü dolaşan oda döşemi 3,9,37 nolu mezarlardır (4,10,30). Hatıl yuvalarının oyulduğu mezar odalarında ahşap yatakla beraber, kaya yatakları da yapılmıştır. Alt yataklar zeminde ana kayadan yapılan, üst yatakların ahşap uygulama gösteren 10 nolu mezar odasıdır (Lev. 11). Delikliören kaya mezarlarında da benzer ahşap yatakların kullanıldığı görülür. Aspendos'da yer alan kaya mezarında hatıl yuvalarının izleri bulunmaktadır. Mezar odasında ahşap konsrüksiyon gösteren örnekleri likya nekropollerinde de uygulanmıştır.[58]

Bu iki grup mezar oda döşemi dışında iki örnekte ölünün konacağı bir yapılmamıştır. Bu tür oda döşeminde ölünün ahşap sandukalar veya direkt olarak yere yatırılmış olmalıdır [59] (Lev. 7 Res.....). 41 nolu kaya odasının nasıl bir işleme sahip olduğunu çözmek zordur.

Mezar odalarının aile mezarları ve çok fazla defin gerçekleşmiştir.

Kült Alanları

Anadolu insanı tanrısal inancını kayanın ve dağın gizeminde aramış ve kayada biçimlendirmiştir. Tanrı-Tanrıça tapınağı kayanın özünde bilinmiş, dağın ve kayanın ölümsüzlüğünü kaya mihrapları, kaya andıkları basamaklı kaya sunu alanları ile oluşturulmuştur.[60]

Ölüler ve yaşayanlar dünyasını birleştiren mihraplar birer kapıdır. Hükmedenin gücü kayalarda gizlidir. Resimli ve resimsiz burda algılanır. Kayaların içinde en düşüncesi net buraya açılan, mihraplar bugün Anadolu insanı "kapı" der.[61]

Mihrap özgün mimarisiyle Anadolu'da merkez ve ilk Urartuda oyulduğunda, kapı işlemiyle önemsenmiş ve kayanın derinliğine açılan kop, tanrı evi layonu özüdür.[62] Tanrısal düşünceye mihrapla ulaşan Urartuda kapı işlevine bugüne kadar adı da[63] yaratılan düşünceyi doğrular gibidir. Meher kapı, Taşkapı ile tanrıya açılan dünya, Frig anıtlarında da Büyükkapıkaya, Küçükkapıkaya, Yazılıkaya mimari anlayışıyle tapınak görüntüsündedir.

Anadolu coğrafyasında bu anlayış Efos Panayırdağ mihrapları, Foçe limanı mihrapları, Trysa, Kyneci, Tbs örnekleri ile Likya'da, Termessos kutsal batı koyalığında benzer yapım, Ariassos tekil örneği ile Psidya'da, Kastamonu Şehirşah kayasındaki mihrap Pafla gonya'da, Kestros vadisine açılan Silyon mihrapları, Perge örnekleriyle Pomfilya'da, Asertepe örneği ile kamada biçimlenmiştir.

Etenna kaya mezarların bulunduğu nekropol alanında ölü kültüne ilişkin alanlar bugünkü görüntüsüyle yok denecek kadar azdır. Kaya mezar cepheleri oldukça yalın ve kültsel anlamda nişler açılmamıştır. Delikören nakropolünde ise cephede kapının üzerinde bir niş açılmıştır (res...). Kilikia nekropollerinde ise mezarların ceplelerinde nişlerin açılması yanında pestik bezemelerde yapılmıştır.

Mezar girişlerinden biraz uzakta kalan, nişler ve benzer döşemler mezarlarla organik bir bağ içinde birlikte planlanmış olan mezar dışı ortak ölü törenlerinin yapılmasına yöneliktir. Bu bağlamda nekrapol alanda D kayalığının 50-60 m kadar batısında tek bir kaya kütlesi içine niş ayrılmıştır. Nişin bulunduğu kayalık yüzey düzeltilmemiştir. Dikdörtgen formlu üstü kavisli biten niş içinde ikinci bir niş daha derin oyulmuştur. Ön mekanda bulunan moloz dolgu nedeniyle, ön alanın nasıl bir düzenlemeye sahip olduğunu bilemiyoruz. Nekropol alanında ortak kullanıma yönelik bir tapınım yapılmış olmalıdır. (Res...).

Benzer bir döşemde B kayalığı önünde gömülür. Yan ve arka kaya traşlanmış ve arka kaya üzerine iki dikdörtgen niş yapılmıştır. Nişlerin içinde kanal benzeri oymak görülür. Ön alan moloz dolgusu ön alanı görmemizi engeller. Bu alanın kesin olarak kült işlevinde olup olmadığını belirtmek zordur. (Res....) Arka duvar 3,60 m 60 m genişliğinde.

Cenaze törenlerinde yapılan tören ve seromoniler için birinci, üçüncü ve onüçüncü günler önemli ve bundan sonraki anmalar yıllık yapılırdı. II.grup mezarların ön mekanlarında yapılan oturma sekileri, yapılan bu tür seramoniler içindir. Bu tür uygulamadan ata kültünün varlığını, benzer bir yaklaşımla Trebonna kaya mezarının önünde yapılmış sekiler içinde geçerlidir. İlginç olan nokta III grup mezardan ön mekanlarında sekilerin olmamasıdır.Bu organize edilmiş nekropalde kült törenleri için bir takım kurumlar gerçekten varmıydı? Bunu bilmek zor. Mezarları ön alanlarında, kadına ait mezar önü oturma sekileri Etenna bireylerinin orta kültü konusunda, bireysel uygulalamaları olduğunu da söyleyebiliriz.

Tarihleme

Genelde kaya mezarların tarihlenmesi zordur. Mezarlarda tarihlemede yan krierler dikkate alınır; arkeolojik buluntulardan ve yaşıt kabartmalar yontu, bezeme gibi ve arkeolojik buluntular aracılarıyla yardımcı olur. Etenna kaya mezarlarını tarihlemede bu kriterleri bulamıyoruz. Yakın yapısallıkları ve buluntu olmaması tarihmede sorun oluşturur.

Kaya mezarlarının kent halkının ekonomik açıdan rahat insanlar tarafından yapılmış olmalıdır. Kentin bu bağlamda en refah dönemini hallenistik dönemde yaşamıştır. Kentin güçlü olduğu bir dönemdir. Nekropol alanında... olarak Roma anıt mezarları ise, güneyde dağılmıştır. Kaya mezarlarının benzer tiplerini Delikörende bulunması ve Hellenistik dönem özelliği gösterirler. III. Grup kaya mezarlarında kapı üst köşesinde yer alan ranke motifinin birebir mezar kapısında işlenmişini bulamadım. Silyonda hellenistik yapı grubuna tarihlenen kapıda benzerdir. Bunun dışında I. grup mezarlardan 5 nolu mezarın yarım kalması en son yapılan kaya mezarlarının bu olduğu düşüncesine götürmekle beraber II ve 3.grupların yüksek hellenistikle beraber yapıldıklarını söyleyebiliriz. Bu bağlamda mezarların yapıldıkları tarihten itibaren sürekli kullanım görmüş olmalıdırlar. Tarihleme konularda kesin ve net bir bilgi vermek zordur.

[1] W. M. Ramsay, "Lycaonia" Öjh 7, 1904 67 vd.

[2] G. K. Lonckoronski, Stadte Pamphyliens und Pisidiens II (1892) 185 vd.

[3] H. Van Aulsek, Münzen und Stadte Pisidiens II (1977).

[4] I. Nolle, "Etenna, Ein Vorbericht" EA3, 1984 147.

[5] S. Şahin, "Bemerkungan Zu Lylci schen und Pomphyli schen inschriften" EA 17, 1991, 135.

[6] G. Bean, "The Site of Etenna" Klis 52, 1970, 13 udd.

[7] Z. Kuban, "Bir Nekropaıin Siyasi ve Kültürel Boyutu Limyra Örneği" Olba II 1999 dn. 52.

[8] T. Özgüç, Ön Tarihte Anadolu'da Ölü Gömme Gelenekleri (1968) 69 vd.

[9] F. Işık, "Likya Kaya Tapınakları", Anadolu Konferansları 1995 112 vd.

[10] F. Işık, a.g.e., 112 vd.

[11] N. Çevik, Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri (baskıda).

[12] P. Roos, The Rock Tomba of Caunos (1972).

[13] F. Işık, Türk Ad 28, 1989, 16 vd.

[14] H. Işkan-N.Çevik, Tarih ve Arkeolojiyle Akseki Çevresi (baskıda).

[15] M. Özsait, İlkçağ Tarihinde Psidya, Başlangıçtan B. İskender Devrinin Sonuna Kadar (1980).

[16] M. Özsait, a.g.e., 30.

[17] J.Nolle, "Etenna, Ein Vorbericht" EA3, 1984, 74 dn.108.

[18] H. Işkan-N.Çevik, Tarih ve Arkeolojisiyle Akseki Çevresi (baskıda).

[19] M. Özsait, Hellenistik ve Roma Devrinde Psidya (1980) 35.

[20] M. Özsait, Hellenistik ve Roma Devrinde Pisidya (1980) 48.

[21] M. Özsait, a.g.e., 58.

[22] Strabon, 52, 1993.

[23] M. Özsait, Hellenistik ve Roma Devrinde Psidya (1980) dn.434.

[24] G. Beon, "The Site of Etenna" Klis 52 (1970, 13-16).

[25] I. Nolle, "Etenna; Ein Vorbericht" AMS6 (1982) dn. 134.

[26] J. Nolle, "Etenna; Ein Vorbericht" EA 145 vd.

[27] J. Nolle, "u Geschicte Von Etenna" AMS 6 1992 120 vd.

[28] F. Işık-H. Yılmaz, Habitat Iı, 1996, 171 vdd.

[29] J. Borchhardt, Myra: Sina Lykische Metropole in Antikor und Byzontinischer, İSİFORSCH 30 Berlin 1975, 99.

[30] N. Çevik, "The Rack-cut Tombs at Etenna" Güneybatıda Anadolu Mezar Tipleri ve Ölü Gömme Geleneği, Kollokyum 1999.

[31] Cephesi göçen mezarların ne tipte yapıldığını bilemiyoruz. Bu mezarları ilk üç kümenin dışında tutmak amacıyla IV. Bir küme yapılmıştır.

[32] H. İşkan-N. Çevik, "Tlos 1997" AST XVI-2, 1999 424 vd.

[33] bkz. Tr Bryce, "Disciplinory Agents in the Sepulchral İnscriptions of Lycica" AS 31 1981, 81-92.

[34] Y.E. Scor borough, "Dağlık Kilikya ve Lamotis Mezarları" Olba 11 1999, 84.

[35] G. Beon, Eski Çağda Güney kıyılar (1997). Lev.27.

[36] G.Beon, a.g.e., Lev. 61.

[37] G. K. Larckoronski, stadte Pomphyliens und Pisidions 11 (1890 Frg 59-60.

[38] M. Küpper, "Löndliche, Siedlungsstrukturen in Pomphylien am beispiel Sillyon" Adalya II 1997 Res. 13.

[39] F. Rumscheid, Unter suchıngen, Zur Kleinasia tischen Bau ornamentik des Hellenismus, (1994) 272.

[40] A. Machatschek, Die Nekropolen und Grabmalar Von Elaiussa Sebaste und Korykos im rauhen Kililuen, Viyona (1907) if. 2739

[41] Y.E. Scorborough, "Dağlık Kilikma ve Lamotis mezarları" Olba II, 1999 84.

[42] A. Machoschek; a.g.e., if 17.

[43] H. İşka, N. Cevik, "İbs 97" AST XVI-2, 1999, 426.

[44] H. İşka, N. Çevik, a.g.e., 425.

[45] N. Çevik, Urartu Kaya mez. Ve Ölü Gömme Gelenekleri (baskıda).

[46] N. Çevik, Urartı Kaya mez. a.g.e.,

[47] C. 1 t, E. Haspels, The Highlends of Phriygia, Fig 531-534.

[48] N. Çevik, Urartu kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri (baskıda); H. Yılmaz-N. Cevik, "İbs 37" AST XVI-2, 1999, 426.

[49] H. İşkan-N. Çevik, Tarih ve Arkeolojiyle Akseki Çevresi (baskıda).

[50] N. Çevik, Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri (baskıda)

[51] Z. Kuban, Olba II, 1999, 342'e göre; A. Machatschek, 1967, 58 dn. 266.

[52] N. Çevik, Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri (baskıda)

[53] N. Çevik, a.g.e.,

[54] N. Çevik, a.g.e.,

[55] H. Yılmaz-N. Çevik, "İbs 97" AST-XVI-2, 97 res. 17.

[56] N. Çevik, Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri (baskıda)

[57] A. Malchatschek, Die Nelvopolen und Grabmaler von Elamssa Sebaste und Korykos im rauhen Kilikien, Viyana 1967, if 19,20.

[58] H. Yılmaz-N. Çevik, "İbs 97" AST-XVI-2, 87 422.

[59] Y.E. Scorborough, "Dağlık Nilikia, ne Lamotis Mezarları" Olba II 1999, 7 Svdd.; N. Çevik, Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri (baskıda)

[60] F. Işık, "Likya Kaya Tapınakları" Anadolu Konferansları 1995, 115.

[61] F. Işık, Kubada 2000, Svd.

[62] F. Işık, a.g.e., 2000, Svd.

[63] A. Matchatschek, Die Nakropolen vd. Grabmaler von Elaiussa Saboste und Korylvos eim rauhen Kilikhuien, Xviyana-967, Abb. 28-31.

http://alicelik07.tr.gg/

 http://www.histolia.de/pamphylien/etenna/etenna-pamphylien-bilder.html#anker2

http://www.wildwinds.com/coins/greece/pisidia/etenna/

http://www.asiaminorcoins.com/gallery/thumbnails.php?album=271

http://www.coinarchives.com/a/results.php?results=100&search=Etenna

http://www.histolia.de/pamphylien/etenna/etenna-pamphylien-karte.html